Intervju dekana Ekonomskog fakulteta povodom 15 godina od obnove nezavisnosti Crne Gore

NIKOLA MILOVIĆ, DEKAN EKONOMSKOG FAKULTETA, U INTERVJUU ZA DNEVNE NOVINE

Od najnerazvijenije republike do najozbiljnijeg kandidata za članstvo u EU

Jaka investiciona aktivnost, posebno vezana za kapitale projekte, ali i insipirativan državni i poslovni ambijent, učinili su Crnu Goru atraktivnom za velika investiciona ulaganja, kaže u razgovoru za svečani broj Dnevnih novina, dekan Ekonomskog fakulteta Univerziteta Crne Gore prof. dr Nikola Milović.

Milović podsjeća da je Crna Gora od najnerazvijenije republike u bivšoj Jugoslaviji postala jedna od najrazvijenijih i najstabilnijih zemalja kandidata za članstvo u EU, naglašavajući da su glavne prednosti neiskorišćeni prirodni resursi, dok je limitirajući faktor neadekvatna konkurentnost naše ekonomije.

DN: Crna Gora slavi 15 godina nezavisnosti. Kao dekan najstarije univerzitetske jedinice u državi, kako ocjenjujete dosadašnju ekonomsku politiku?

Milović: Prije nego odgovorim na Vaše pitanje, dozvolite da svim građankama i građanima Crne Gore čestitam Dan nezavisnosti. Aktuelna ekonomska politika Crne Gore i ekonomski model razvoja utemeljenje imaju u Ustavu koji kaže da je Crna Gora nezavisna i suverena država, republikanskog oblika vladavine, ali i da je građanska, demokratska, ekološka i država socijalne pravde, zasnovana na vladavini prava. U okviru poglavlja ekonomsko uređenje stoji da se ono zasniva na slobodnom i otvorenom tržištu, slobodi preduzetništva i konkurencije, samostalnosti privrednih subjekata i njihovoj odgovornosti za preuzete obaveze u pravnom prometu, zaštiti i ravnopravnosti svih oblika svojine.

Nakon obnove nezavisnosti, za Crnu Goru je počeo period ubrzanog ekonomskog razvoja sa stopama privrednog rasta koje su od 2006. do 2020. godine u prosjeku iznosile između četiri i pet odsto. Razvoj nakon obnove nezavisnosti možemo pratiti kroz nekoliko privrednih ciklusa. Prvi period je imao obilježja jakog i dinamičan rasta, sa izraženom ekspanzijom od 2006. do 2008. godine. Globalna recesija koja nije zaobišla ni našu privredu obilježila je period od 2009. do 2012. godine. Treći period predstavlja vrijeme stabilnog rasta od 2012. do 2019. i poslednji ciklus sa dešavanjima tokom prošle i tekuće godine. Aktuelni period recesije koja je praktično prerasla u depresiju sredinom prošle godine sa pojavom pandemije korona virusa. Jaki i snažni uticaji krize spolja kao i unutrašnje neravnoteže i slabo diverzifikovana privreda uticali su na izrazito jak ciklični karakter privrednih kretanja u posljednjih 15 godina.

DN: Koji su glavni pokretači uspješne ekonomske politike?

Milović: Glavni pokretači pozitivnih kretanja vezani su za ispunjenje spoljnopolitičkih prioriteta i intenziviranje procesa ekonomskih integracija sa EU. Karakteristika kompletnog perioda se odnosila na postepeno otvaranje tržišta i funkcionisanja zone slobodne trgovine, kao i prvog ugovornog odnosa sa EU koji se odnosi na Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju koji je potpisan 2007. godine. Ključna karakteristika rasta opredjelila je i kompletnu ekonomsku politiku u proteklom periodu koja se bazira na prilivu stranih investija i jačanju konkurentnosti privrede.

Posljednjih godina, značajan ekonomski rast je podstaknut realizacijom krupnih infrastrukturnih projekata sa pozitivnim multiplikativnim efektima, uz angažovanje domaćih resursa i, iz godine u godinu, sve atraktivnijom turističkom ponudom. Iako su pozitivni trendovi evidentni u većini sektora, ključni generatori rasta u prethodnih deceniju i po bili su građevinarstvo, industrija i turizam. Dok su glavne prednosti Crne Gore brojni i neiskorišćeni prirodni resursi, limitirajući faktor je neadekvatna konkurentnost naše ekonomije. Strateška vizija razvoja Crne Gore bazirala se u prethodnom periodu na povećanju konkurentnosti ekonomije zasnovane na znanju i resursima koji treba da budu valorizovani na održiv način.

DN: Šta je Crna Gora postigla do sada u pregovorima sa EU?

Milović: Usvajanje evropske ekonomske politike i definisanje zajedničkih ciljeva u skladu su sa principima otvorene tržišne ekonomije i slobodne konkurencije. Ulaskom u pregovore za članstvo u EU, Crna Gora je iskazala spremnost da dijeli zajedničke ciljeve. A oni su vezani za stabilnost kamatnih stopa, funkcionalnu tržišnu ekonomiju, povećanje konkurentnosti i stabilnost javnih finansija, odnosno ukupnu makroekonomsku stabilnost.

Sa pozicije profesora i dekana Ekonomskog fakulteta, kao ključni izazov ekonomske politike, istakao bih jačanje konkurentnosti crnogorske ekonomije, njene mogućnosti da se suoči sa konkurentskim pritiskom na tržištu Evropske unije, kao i ukupno snaženje makroekonomskih indikatora koji upućuju na veću stabilnost i podsticaj za rast. Poslovanje u stabilnom okruženju, sa pravilima i procedurama jedinstvenim za cijelo tržište EU, predstavlja korist za crnogorskog građanina i ukupnu privredu.

DN: Gdje je danas Crna Gora u odnosu na maj 2006. godine?

Milović: Crna Gora je od najnerazvijenije republike u bivšoj Jugoslaviji postala jedna od najrazvijenijih i najstabilnijih zemalja kandidata za članstvo u EU. Iako mala, domaća ekonomija ima karatkreristiku dinamične i tržišno orijentisana privrede.

Iako je u posljednjih deset godina naša ekonomija rasla brže od evropske, Crna Gora se nalazila 2006. godine na 35 odsto prosjeka razvijenosti EU, mjereno bruto društvenim proizvodom "per capita" po paritetu kupovnih snaga. Danas stvari izgledaju mnogo bolje. Uprkos evropskoj ekonomskoj krizi, na osnovu zvaničnih podataka Eurostata krajem 2019. godine, Crna Gora se nalazi na 50 odsto prosjeka razvijenosti EU. Sa stabilnim javnim finansijama, smanjenim deficitom budžeta i javnim dugom koji je do izbijanja krize izazvane korona viursom imao tendeciju zaustavljanja i blagog pada. Jaka investiciona aktivnost, posebno vezana za kapitale projekte, ali i insipirativan državni i poslovni ambijent, učinili su našu zemlju atraktivnom za velika investiciona ulaganja. Često sa relevantnih međunarodnih adresa možemo čuti da se Crna Gora u prethodnih 15 godina pokazala kao konstruktivan partner koji, iako teritorijalno mali, može doprinijeti stabilnosti u regionu.

Ključni događaji koji su doprinijeli takvom statusu su punopravno članstvo u Svjetskoj trgovinskoj organizaciji i NATO-u, kao i status kandidata za članstvo u EU. Od obnove nezavisnosti 2006. godine, Crna Gora je napravila značajan iskorak u društveno-ekonomskom razvoju, pokazala da je politički stabilna, ekonomski održiva i bezbjedna država sa potencijalom za brzi rast.

DN: Koji su projekti u proteklom periodu bili najznačajniji za razvoj države?

Milović: Posljednjih godina posebna pažnja se poklanjala ulaganjima u infrastrukturu kako bi se eliminisala ograničenja za ubrzaniji razvoj.

Zbog značaja i vrijednosti investicija, ali i šireg društvenog uticaja, izdvojio bih izgradnju auto-puta Bar – Boljare, podmorski energetski kabl prema Italiji, regionalni vodovod, kao i investicione projekte u sektoru turizma, poput Porto Montenegra, Luštice Bay, Porto Novog i drugih. Jačanje produktivnosti i opšte konkurentnosti od posebnog su značaja prilikom kreiranja i vođenja ekonomske politike imajući u vidu da dobro usmjerene politike unapređenja nacionalne konkurentnosti omogućavaju ekonomski razvoj i prosperitet. Prema izvještajima referentnih mđunarodnih organizacija, poput Svjetske banke i Svjetskog ekonomskog foruma Crna Gora posljednjih deceniju i po bilježi kontinuiran progres kada je riječ o unapređenju poslovnog ambijenta i jačanju konkurentnosti.

Nastavak strukturnih reformi, posebno u sektorima obrazovanja, zdravstva, tržišta rada, socijalnog i penzijskog osiguranja, kao i veće interesovanje investitora, zajedno sa pozitivnim ekonomskim implikacijama koje donosi proces integracija u EU i NATO, mogu u budućim godinama donijeti nove projekte kao podsticaj za ubrzanje ekonomskog razvoja. Na ovaj način se i životni standard građana približava razvijenim državama Evrope.

DN: Sa kojim izazovima na ekonomskom planu će se Crna Gora susresti u narednom periodu i zašto?

Milović: Imajući u vidu trenutno stanje u ekonomiji, istakao bih dva ključna izazova u budućem periodu. Prvi se odnosi na krizu i reakciju ekonomske politike i drugi, koji se tiče zaokreta u shvatanju uloge države u ekonomiji.

Ograničavanje ekonomske aktivnosti u Crnoj Gori, usljed pandemije COVID-19, počelo je početkom prošle godine, nakon snažnog ekonomskog rasta, kada su zabilježene iznad prosječne regionalne i evropske stope rasta BDP-a. Koliko će donešene mjere i one koje ćemo donosti biti uspješne, zavisi od mnogo faktora, a jedan od njih je iskustvo iz prethodne krize. Prvenstveno mislim na period globane krize od 2008. godine. Tada je ekonomski ambijent je bio drugačiji, posebno imajući u vidu nivo zaposlenosti, visinu javnog duga i priliv stranih direktnih investicija. Parametri koji su bili na nivou rasta od oko deset odsto, ogromna kreditna aktivnost sa prijetnjom pregrijavanja ekonomije, kao i rekordni prilivi stranih direktnih investicija, sa tada jakom aktivnošću u sektoru turizma i građevinarstva, kao i jaka aktivnost na tržištu kapitala. Kada se kriza sa tržišta kapitala prenijela na segment funkcionisanja bankarskog sistema posledice su bile ogroman pad ekonomske aktivnosti.

DN: Kažete i da je kriza šansa za novi početak...

MILOVIĆ: Upravo tako. Kriza jeste šansa za novi početak. Da li nam je potrebno novo uspostavljanje reda kroz ekonomsku školu ordoliberalizma i vjerovanje da kapitalizam zahtijeva snažnu vladu kako bi ona stvorila okvir za uspostavljanje reda (latinski ordo) koji bi slobodnom tržištu omogućio najdjelotvornije funkcionisanje. Država jedino može podsticati ekonomiju ako stalno unapređuje institucije i pravila. Tržište mora ostati dobar sluga jer se pokazalo kao loš gospodar!

Ne smijemo zaboraviti da smo mi nasljednici crnogorske istorije. One koja se stvarala vjekovima i prije Petrovića i nakon njih. Slobodu smo skupo platili i to višedecenijskim zaostajanjem u razvoju za Evropom i svijetom. Najteže i najskuplje je biti slobodan. Iako većina ljudi govori da žele slobodu, ipak nijesu spremni da je prihvate. Sloboda donosi dilemu: "A šta sada? Kuda sada?" I primorava nas da sami donesemo izbor.

Više putujemo, obrazujemo se i usavršavamo od naših predaka, govorimo jezike, informaciono smo pismeni, ali nam je manjak preduzetničke svijesti zajednički sadržalac. Na žalost, stiče se utisak da od tog vremena, ono što najteže mijenjamo je naša preduzetnička svijest, višak u deklaratornom zalaganju za biznis i manjak biznisa i preduzetničkih ideja u praksi. Kako tada tako i danas Crnogorci i Crnogorke su zagledani u državu kao rješenje svih problema. Da li smo mi preduzetničko društvo koje uspjeh mjeri isključivo rezultatima ili vječitim započinjanjem novih stvari bez pretjeranje vjere i energije da ih završimo! Kao i nezaobilazno pitanje da li smo mi iskreni Evropljani ili ambiciozni Crnogorci?

DN: Bankarski sektor odolijeva krizi...

MILOVIĆ: Bankarski sektor 2021. godine u odnosu na period iz 2008. godine nalazi se u potpuno drugačijoj poziciji i on je sada generator stabilnosti sa sledećim karakteristikama, visoko profitabilan, likvidan, sa rekordno niskim nivoom nekvalitetnih kredita, visokim nivoom povjerenja u bankarski sistem kao i dalje jakom i izraženom kreditnom aktivnosti, i sa umjerenim nivoom odliva depozita.

U ovakvoj situaciji se država kao i 2008. godine pokazala aktivnim privrednim subjektom i kroz mjere i instrumente monetarne i fiskalne politike je odgovorno uticala na smanjenje neizvjesnosti i ublažavanje efekata krize. Mjere koje su donijete su pravovremene, socijalno-ekonomske i tretiraju i novo zapošljavanje i dat im je karakter kratkoročnih. Sada moramo povesti računa o njihovoj dobroj implementaciji i monitoringu primjene istih.

DN: Šta treba da sadrže mjere ekonomske politike?

MILOVIĆ: Imajući u vidu navedeno, a posebno uvažavajući istorijski presjek reagovanja na prethodne cikluse, predlozi mjera ekonomske politike koji treba da budu sastavni dio donijetih rješenja odnose se na:

• koordinaciju i pravovremenost svih mjera na obuzdavanju efekata krize;
• snažno insistiranje na završetku već započetih krupnih infrastrukturnih projekata;
• Osnaživanje zajedničkog djelovanja fiskalne i monetarne politike ali i drugih subjekata privrednog života;
• nastavak jačanja likvidnosti banaka kroz aktivnost na obezbjeđenju dodatnih sredstava za banke (EIB, EBRD, IFC)
• Osnažiti banke da i one same povuku sredstva iz inostranstva kako bi nastavile kreditiranje;
• Podstaći ulaganja stanovništva i privrede, koja se tiču depozitnog finasiranja projekata;
• Jaka i brza aktivnost IRF-a;
• Krediti po nižim kamatnim stopama moraju da budu upotrebljeni za proizvodna preduzeca i ona kojima je potreban duži grejs period kako bi bila spremna za sezonu 2021 godine;
• Ne smijemo dozvoliti ekspanziju rizika i prelivanje krize na realni sektor!
• Očuvanje radnih mjesta kroz dodatne fiskalne olakšice; razmisliti o dodatnim subvencijama u sektoru turizma i poljoprivrede;
• dugoročni ciljevi i ukupna ekonomska politika na dugi rok mora biti bazirana i dalje na velikim infrastrukturnim projektima, sektorski posmatrano, energetika, saobraćaj, turizam i poljoprivreda.

Svi privredni subjekti su izrazili potrebu za državnom intervencijom, jer bez adekvatne reakcije ekonomske politike privredi je prijetilo stanje depresije! Ali, takođe, svjesni uloge države, i opasnosti da model rasta ne preraste u dirigovano-plansku ekonomiju, sve mjere i instrumente koje donosi država mora usmjeriti na državni intervencionizam sa adekvatnom strategijom i rokom trajanja.

DN: Da li rezultati ostvareni prije pandemije daju razloga za optimizam?

MILOVIĆ: Rezultati ostvareni u “pred-kovid” periodu, ohrabruju da će se domaća privreda uskoro oporaviti i nastaviti dalje sa dinamičnim ekonomskim rastom. Ovo, međutim, zahtijeva drugačije uslove poslovanja koje diktira još uvijek aktuelna globalna pandemija COVID-19 čija se kompleksnost ogleda u istovremenosti zdravstvene i ekonomske krize.

Aktuelne izazove potrebno je percipirati kao razvojne šanse. Neophodno je prepoznati nove ekonomske inicijative koje kombinuju socio-ekonomski oporavak sa transformacijom ka zelenoj ekonomiji, energetskoj efikasnosti i prilagođavanju na klimatske promjene. Razvoj je jedini put za prevazilaženje ekonomskih izazova izazvanih COVID-19, sa dugoročnim pogledom na valorizaciju domaćih resursa u funkciji održivog ekonomskog razvoja.

Najveću odgovornost snose donosici političkih odluka, ali je takođe važno naglasiti da su za izlazak iz ekonomske krize i razvoj domaće ekonomije mogući samo uz snažnu podršku privrednika, investitora, finansijskog sektora, akademske zajednice, civilnog društva, pa ukrajnjem i svakog pojedinačnog građanina. Vjerujem da će Crna Gora u tome imati sve prisutniju podršku evroatlantskih i evropskih partnera sa svakim novim integracionim iskorakom u ispunjavanju političkih i ekonomskih kriterijuma.

DN: Uloga prvog fakulteta u Crnoj Gori u izgradnji savremenog, ekonomski uspješnog crnogorskog društva?

MILOVIĆ: Opšteprihvaćeno je da je znanje uslov uspješnosti jednog društva, te da na osnovu dostupnosti znanja i načina njegove primjene društva možemo dijeliti na razvijena i nerazvijena. Ponosni smo na činjenicu da više od šest decenija Ekonomski fakultet doprinosi razvoju savremenog crnogorskog društva znanja i države Crne Gore ulažući u intelektualni kapital. Obrazovanje i vrijednosti stečene ovdje bile su vodilja brojnim generacijama ekonomista, najvećim crnogorskim državnicima i privrednicima, a prenosili su im ih akademici, rektori, profesori i saradnici Fakulteta. Ekonomski fakultet za Crnu Goru ima posebnu vrijednost i značaj kao izvor sa kojeg su poticale ideje slobode i jezgro crnogorske ekonomske misli punih šest decenija. Vjerujem da je razlog trajanja Ekonomskog fakulteta taj što ne dopuštamo da tradicija i inovativnost budu sukobljene, već da djeluju u međusobnom skladu. O mjestu Ekonomskog fakulteta u društvenim strukturama govori činjenica da je prvi dekan prof. dr Mirčeta Đurović, bio prvi rektor Univerziteta Crne Gore i predsjednik Crnogorske akademije nauka i umjetnosti, kao i da su još dva profesora ovog Fakulteta takođe bili rektori Univerziteta Crne Gore. U njegovoj bogatoj istoriji zabilježene su i brojne nagrade među kojima posebno mjesto pripada prestižnoj nagradi Oktoih. Tokom više od 60 godina marljivog rada i izuzetnih rezultata, kojima u prilog govori podatak da je više od 12 hiljada studenata steklo diplomu na Ekonomskom fakultetu, ova institucija je zadržala prestižno mjesto u sistemu visokog obrazovanja i dala značajan doprinos u kreiranju ambijenta za razvoj privrede Crne Gore. Duboko smo uvjereni da ćemo, uz podršku državnih institucija i naših partnera, nastaviti da obrazujemo generacije posvećenih i uspješnih mladih ljudi koji će postati jedan od ključnih resursa i komparativna prednost naše države.

Postignuti rezultati i stečena pozicija predstavljaju posebnu odgovornost koja obavezuje Fakultet da bude u centru društvenih promjena te da svojim djelovanjem i dalje zavređuje zvanje prve i najuspješnije visokoškolske ustanove u obrazovanju ekonomista. Ovo nasljeđe ne predstavlja breme, već podsticaj za dalje unaprijeđenje svakog segmenta rada Ekonomskog fakulteta za dobrobit budućih generacija koje će crnogorsko društvo i državu povesti putem prosperiteta. U skladu sa konceptom cjeloživotnog učenja na Ekonomskom fakultetu organizujemo brojne stručne rasprave, okrugle stolove, forume i konferencije čiji je cilj rasvijetliti aktuelna pitanja iz domena ekonomije i menadžmenta. Stvarajući atmosferu konstruktivne rasprave na ovaj način omogućavamo traganje za rješenjima. Osim toga, u okviru svog naučno istraživačkog rada, Ekonomski fakultet je angažovan na projektima koji podrazumijevaju izradu različitih oblika analiza, istraživanja, studija slučaja i sl, koje stoje na raspolaganju donosiocima odluka.

Naša istrajnost da razvijamo i pratimo evropske trendove visokog obrazovanja, treba da omogući, kako teorijsko, tako i praktično znanje za novi sitem funkcionisanja i privređivanja. Dozvolite da na kraju uputim i par poruka, studenatima i mladim ljudima na kojima počiva budućnost i razvoj naše jedine države Crne Gore. Budite misleći ljudi, imajte bogatstvo ideja, originalnost razmišljanja, ali i praktičnost rada. Sanjajte, maštajte i napravite uspjeh u državi koja već uspjeva. Da je vječna Crna Gora!